Đây là một trong những lễ hội làng nổi tiếng trên địa bàn trong và ngoài phạm vi tỉnh Ninh Bình về cả quy mô, diễn trình và một số lễ thức từ lâu đã trở thành nét đặc trưng, độc đáo và đặc sắc. Đây cũng là dịp trình diễn các bài thơ do chính các tác giả trong làng sáng tác. Những người con đi xa không về được, có thơ gửi về cũng được ngâm hoặc chuyển thể ra các làn điệu dân ca để hát.
Lễ hội được tổ chức vào ngày 13 và 14 tháng Giêng âm lịch hằng năm để tưởng nhớ vị thành hoàng làng, những người có công khai hoang lập làng, các vị anh hùng dân tộc, những người đã có công dựng làng, giữ nước.
Nộn Khê hình thành làng từ thời Lê – Hồng Đức, cách đây đã hơn 500 năm. Làng có 8 họ chính: Bùi, Đinh, Phạm, Cao, Mai, Lê, Trần, Nguyễn. Sau một quá trình xây dựng và phát triển lâu dài,8 họ chính trên đã mở ra nhiều chi, họ.
Theo các cụ cao niên trong làng, tục lệ Báo Bản hình thành từ xa xưa và được gìn giữ, phát huy cho đến ngày nay. Nó trở thành một tục lệ đẹp thể hiện tinh thần Uống nước nhớ nguồn của dân tộc. Báo là báo công, báo những việc đã làm trong năm qua, bản là gốc gác, cội nguồn. Vậy Báo Bản là tổ chức một cuộc lễ hội để nhớ về nguồn gốc, nhớ về tổ tiên, những người đã có công lao xây dựng làng xóm ngày nay và báo công về sự đóng góp của lớp con cháu sau này.
Lễ hội Báo Bản thường được tiến hành theo các nghi thức truyền thống sau đây: Đầu tiên là lễ rước kiệu, những cỗ Bát cống, Long đình được đặt trên vai các trai tráng của làng. Trong tiếng trống cái và điệu nhạc du dương của phường bát âm, kiệu được rước quanh làng rồi trở về đình.
Sau đó là lễ tế: Một vị cao niên có uy tín trong làng ăn vận mũ áo chỉnh tề, hướng lên nơi thờ tổ tiên, trong ánh sáng của các cây nến và hương thơm của những cây nhang trầm, trịnh trọng, dõng dạc đọc bài văn tế. Bài văn tế được soạn công phu, nói về công ơn của tổ tiên và việc xây dựng làng xóm trong thời đại mới, những tiến bộ, những thành tích của dân làng, những nét đẹp trong tình làng nghĩa xóm, trong việc sản xuất, học hành và hứa hẹn với người xưa sẽ luôn vun đắp, phát triển cho những điều tốt đẹp được muôn đời bền vững. Sau đó dân làng lên dâng hương, họ không chỉ dâng hương tưởng nhớ các bậc tiên hiền, khai hoang lập ấp, mà còn dâng hương tưởng nhớ, biết ơn các liệt sĩ con em của làng đã hy sinh anh dũng trong các cuộc chiến tranh bảo vệ Tổ quốc.
Sau lễ tế là một chương trình gặp mặt đồng hương đầy ý nghĩa của con em trong làng tại nhà văn hóa. Đây là dịp cán bộ và nhân dân trong làng thông báo cho con em quê hương đang công tác tại các miền đất nước tình hình phát triển kinh tế – xã hội của quê hương, đồng thời tổ chức lễ tuyên dương các cháu có thành tích học tập xuất sắc trong năm qua.
Một nét đặc sắc mà lễ hội Báo Bản ở Nộn Khê còn giữ được đó là hai phiên chợ đêm Cổng Đình vào tối ngày 12 và 13 tháng Giêng thu hút hàng nghìn người về dự với nhiều món ăn dân dã mang đậm hương vị quê hương như : bánh đúc, bánh gai, bánh quấn, bún riêu, bún ốc… Ngoài ra, vào đêm 13 tháng Giêng còn diễn ra đêm thơ hay còn gọi là “Dạ hội văn nghệ”. Đây là dịp trình diễn các tiết mục thơ ca do chính những người dân trong làng sáng tác. Những con em quê hương đi xa không về được, có thể gửi thơ về và cũng được ban tổ chức bố trí người ngâm hoặc chuyển thể thành các làn điệu dân ca để hát. Trong ngày hôm sau trong phần hội còn tổ chức các hoạt động sôi động như đánh cờ, chọi gà, múa rồng, múa lân, tổ tôm hay các hoạt động thể dục, thể thao… thu hút đông đảo người tham gia.
Ngày Báo Bản là ngày hội tụ của con cháu, của tất cả các dòng họ đang công tác, học tập, lao động từ bốn phương trở về. Ở đó kết tinh những giá trị tinh thần cao quý của cư dân vùng đất này, đó là tính thân thiện, lòng nhân ái, tình yêu thương đùm bọc nhau qua mỗi bước thăng trầm của lịch sử. Trên hết là niềm tự hào về quê hương giàu tính nhân văn, giàu lòng yêu nước, lòng tự tôn dân tộc đang được phát huy cho đến tận ngày nay.
Lễ hội Báo Bản được tiến hành vừa nghiêm cẩn, linh thiêng, vừa rộn ràng, ấm áp. Sau những ngày lễ hội, người dân Nộn Khê lại phấn chấn bước vào một vụ mùa làm ăn mới với niềm mong ước “nhân khang vật thịnh” hơn năm trước.
Nguồn: Trung tâm TTXTDL Ninh Bình
