Đây là một di tích lịch sử văn hóa đã được xếp hạng di tích quốc gia đặc biệt và nằm trong Quần thể danh thắng Tràng An, được UNESCO công nhận là Di sản văn hóa và thiên nhiên thế giới.

Về lịch sử hình thành theo sách “Đại Nam Nhất Thống Chí” đã ghi: Năm Chính Hòa thứ 15 (1695) có hai vị sư là Chí Kiên và Chí Thể đến khu vực Đam Khê, thấy phong cảnh kỳ thú, núi non trùng điệp, lại phát hiện ra nhiều hang động đẹp và đã có chùa, nên hai vị sư bèn vận động nhân dân trong vùng tôn tạo, mở mang thêm cảnh chùa… xây dựng lại thành 3 ngôi chùa: chùa Hạ, chùa Trung, và chùa Thượng để tu hành. Năm Đinh Hợi (1707), hai nhà sư Chí Kiên và Chí Thể đã đúc một quả chuông lớn, hiện còn treo ở động Tối. Hai năm sau, năm Kỷ Sửu (1709) vào tháng 8 âm lịch, hai nhà sư Chí Kiên và Chí Thể lại làm bia khắc minh văn chùa Bích Động viết bằng chữ Hán.

Vào cuối năm Giáp Ngọ, tức năm 1774, sau khi dẫn quân đi tuần hành ở biên giới trở về, chúa Trịnh Sâm và Tể tướng Nguyễn Nghiễm đã ghé thăm chùa. Chúa Trịnh Sâm đã đặt tên cho chùa là Bích Động, một dòng chữ nhỏ ở bên chữ Bích Động ghi “Nhật nam nguyên chủ đặc bút” chính là tên hiệu của chúa Trịnh Sâm. Dòng chữ nhỏ nữa khắc bên phải chữ Bích Động là “Nguyễn Nghiễm phụng đề” là tên người viết chữ. Tể tướng Nguyễn Nghiễm chính là thân sinh đại thi hào Nguyễn Du, người làng Tiên Điền, huyện Nghi Xuân, tỉnh Hà Tĩnh, đỗ Hoàng Giáp năm Vĩnh Khánh thứ 3, tức năm 1731, đã tuân phụng mệnh lệnh của chúa Trịnh Sâm mà viết chữ này. Hai chữ Hán lớn “Bích Động” do tể tướng Nguyễn Nghiễm viết là một tác phẩm nghệ thuật của con người gắn liền với kiệt tác của thiên nhiên. Nhờ có lời vàng của chúa Trịnh Sâm, thư pháp xuất sắc của tể tướng Nguyễn Nghiễm, cảnh trí chùa Bích Động thêm phần cổ kính, trang nghiêm.

Điều độc đáo là ở núi Bích Động có 3 ngôi chùa, lại có 3 động gồm 2 động khô và 1 động nước hình thành theo kiểu chữ “Tam” Hán tự. Dưới đất là Xuyên Thuỷ Động, lưng chừng núi là Bích Động ôm gọn lấy điện Mẫu và chùa Trung, bên trên chùa Trung là Động Tối.

Cầu đá dẫn vào cổng Tam quan chùa Bích Động, được ghép bằng những phiến đá xanh. Ở đây có con đường bên chân núi dài khoảng 55m lát gạch là con đường “Nhất chính đạo” để đi vào chùa Hạ. Khu vực chùa Hạ quay hướng Tây Bắc, toạ lạc dưới chân núi Bích Động trên nền cao hơn 2m so với sân gạch, được kè bằng đá phiến. Cũng giống như các ngôi chùa khác ở làng quê Việt Nam, kiến trúc chùa Hạ cũng theo kiểu chữ Đinh (Hán tự). Ở Thượng điện dựng toàn bằng cột đá liền một khối, mái chùa cong hình lưỡi đao lợp ngói âm dương. Hồi bên tay phải có gắn một tấm bia lớn làm từ thời Nguyễn ghi tên những người có công đức xây dựng và tu sửa chùa. Bên trong chùa Hạ thờ: Trên cùng là tòa tam thế (đại diện cho ba đời chư Phật: quá khứ, hiện tại và vị lai); kế đến là bộ Tây Phương Tam Thánh (ngồi chính giữa là đức Phật A Di Đà, bên phải là Quán Thế Âm Bồ Tát, bên trái là Đại Thế Chí Bồ Tát); ban thờ kế tiếp là Thiên Thủ Thiên Nhãn Quán Thế Âm Bồ Tát ngồi thiền trên tòa sen tay kết ấn để trong lòng; ban thờ tiếp theo là tượng Thích Ca sơ sinh, tượng tạc tư thế đứng, kích thước nhỏ. Ngoài ra còn có ban thờ Thánh Tăng và Thổ Địa; tiền bái có tượng Hộ Pháp

Từ chùa Hạ du khách bước lên 120 bậc đá ở bên trái lên lưng chừng dãy núi Ngũ Nhạc là chùa Trung. Đây là ngôi chùa rất độc đáo ít nơi có được, vách núi ở đây hõm vào như miệng rồng chứa hẳn một phần ngôi chùa bên trong, chỉ còn lại một phần mái trước chùa là lộ thiên. Phía trên mái chùa Trung có mười chữ Hán màu vàng, đọc theo thứ tự là: Già Lam Thần – Đại Hùng Bảo Điện – Nam Thiên Tổ. (Già Lam Thần: nơi thờ đức chúa Ông; ông thần trông coi chùa chiền hay còn gọi là Già lam chúa tể; Đại Hùng Bảo Điện: là vật thể kiến trúc trung tâm của toàn bộ ngôi chùa. Đó là nơi thờ giáo tổ Phật Thích Ca Mâu Ni, “Đại Hùng” là cách gọi tôn trọng Phật tổ Thích Ca Mâu Ni, ý ví ngài như một dũng sĩ không biết sợ, có sức mạnh hàng phục tứ ma: Ngũ Âm ma, Phiền Não ma, Tử ma, Thiên Tử ma. Trong kinh Pháp Hoa có lời tán tụng như sau: “Thiện tai, thiện tai Đại Hùng Thế Tôn (tốt lành thay, tốt lành thay, đức Thế Tôn Đại Hùng); Nam Thiên Tổ: thờ những vị tổ sư của nước Việt Nam, để phân biệt với các vị tổ của nước khác như Trung Quốc, Ấn Độ…).

Chùa có 3 gian thờ Phật, về mặt bài trí ở chùa Trung, Phật Tổ Như Lai có cửu long phù giá. Hai tượng ngồi phía ngoài là Văn Thù Sư Lợi Bồ Tát, bên trái là Phổ Hiền BồTát, trong chính cung là Thánh hiền…lễ Phật xong ở Thượng điện, bước lên 21 bậc đá là đến Động Tối. Động Tối có nhiều nhũ đá được thiên nhiên mài tạc qua hàng triệu năm tạo thành những ông tiên, rồng lượn, voi chầu, hổ phục chim đại bàng, kho tiền, kho thóc … Tất cả như một thế giới cổ tích bị hoá đá khiến quí khách phải ngỡ ngàng trước vẻ đẹp thần tiên của tạo hoá. Nhìn ra phía ngoài là cầu Giải Oan, hầu hết khách qua đây thường “thỉnh” lên ba tiếng chuông ngân nga như để “giải oan” cho tâm hồn mình nơi cửa Phật được thanh thản. Từ cửa Động Tối du khách bước theo những bậc đá dẫn lên chùa Thượng, từ đây có thể phóng tầm mắt bao quát được toàn bộ cảnh đẹp của vùng núi non hùng vĩ của Di sản văn hóa và thiên nhiên thế giới Quần thể danh thắng Tràng An.

Lên chùa Thượng, du khách phải bước tới gần 40 bậc đá theo sườn núi. Chùa Thượng còn gọi là chùa Đông, chùa thờ Quán Thế Âm Bồ Tát. Đây là ngôi chùa nằm ở vị trí cao nhất, gần đỉnh núi Bích Động. Từ chùa Thượng nhìn ra xa có 5 ngọn núi đứng độc lập chầu về núi Bích Động, trông giống như 5 cánh hoa Sen, gọi là Ngũ Nhạc Sơn, gồm núi Tầm Sặng, núi Gia Định, núi Con Lợn, núi Đầu Cầu và núi Hang Dựa. Chùa Thượng có hai miếu hai bên: Bên phải thờ Thổ Địa, bên trái thờ Sơn Thần. Cạnh chùa có một bể nước gọi là “bể nước Cam Lồ” của đức Quán Thế Âm.

Chùa Bích Động không những được biết đến là ngôi chùa cổ linh thiêng bậc nhất ở cố đô Hoa Lư từ xưa đến này mà còn là một tác phẩm nghệ thuật cổ kính, trang nghiêm của con người hòa nhập với khung cảnh thiên nhiên tươi xanh, tĩnh lặng góp thêm cho bức tranh toàn cảnh của một vùng di sản văn hóa và thiên nhiên thế giới được hoàn mỹ và trường tồn cùng thời gian. Phải nói rằng, chùa Bích Động là một danh thắng tiêu biểu trong Quần thể Danh thắng Tràng An – Di sản văn hóa và thiên nhiên thế giới mà du khách không thể bỏ khi đến với vùng đất cố đô Hoa Lư,Ninh Bình./.

Nguồn: dulichninhbinh.com.vn